Overal in Nederland worden nu de messen geslepen voor de aankomende gemeenteraadsverkiezingen. Alle partijen smeden hun plannen: wat zijn de thema’s? Wat gaat de rest doen? De echte vraag van de verkiezingen is: zal de PvdA haar positie verder laten afkalven? Het gaat dan niet om hier of daar een raadszetel of een wethouder meer of minder, maar om de inhoudelijke positie. Die wordt met iedere verkiezing zwakker.
Hoe komt dat? Ik kan drie redenen bedenken, en die zitten alledrie vast aan het feit dat de PvdA last heeft van wat ik het verstandigemensensyndroom noem. Kenmerk van dit syndroom is het idee dat de PvdA door de verstandige, verantwoordelijke mensen gerund wordt, en alles goed komt als je die maar aan de knoppen van de samenleving laat zitten.

Allereerst heeft de PvdA last van een volstrekt misplaatst gevoel van universalisme. Het idee heerst dat de idealen van de PvdA de idealen van alle weldenkende mensen zijn, en dat het daarom niet nodig is om ze uit te spreken. Niets is natuurlijk minder waar: Nederland wordt steeds rechtser, en als we daar geen tegengas aan geven, is er straks helemaal geen ruimte voor sociaaldemocratische politiek.

Een tweede uitvloeisel is dat we denken in belangengroepen en niet in waarden. Immers, het is makkelijk om iedereen die buiten de groep verstandige mensen zit te zien als een belangengroep, die iets concreets van de politiek wil. Zeker in gemeentepolitiek, waar het vaak om hele specifieke dingen – een speeltuin of een snelweg – gaat, is het makkelijk om zo te denken.

Het probleem met denken in belangengroepen is dat het op de lange termijn je geloofwaardigheid en levensvatbaarheid als politieke partij ondermijnt. Immers, mensen baseren hun politieke voorkeur op meer dan wat ze zelf het meeste oplevert. Ze hechten ook waarde aan het feit dat een partij consequent is in zijn opvattingen, en ze hechten waarde aan het feit dat die opvattingen vanuit een bepaald wereldbeeld bepaald worden.

Wat betekent dit nou allemaal voor de verkiezingen? Het is te makkelijk om te pleiten voor herideologisering. Dat is een hol woord als je niet aangeeft wat voor ideologie je wilt, en wat je er in de praktijk mee doet. In het raamwerk van ons wereldbeeld is al veel stuk, maar we kunnen eens beginnen met het beschermen van die paar stukjes die nog overeind staan.

Het verstandigemensensyndroom is een vorm van kortzichtigheid: wij zien vertegenwoordigende politiek – polderen in een gemeenteraad of tweede kamer – als de enige valide manier van de maatschappij veranderen. Dat is niet zo. Politiek heeft vele andere functies: beinvloeiding van het maatschappelijk debat bijvoorbeeld. Er zijn ook andere manieren om je zin te krijgen: via buitenparlementaire actie bijvoorbeeld. We moeten veel meer oog hebben voor het feit dat politiek een actief iets is: wij moeten de maatschappij vormen, in plaats van andersom. We moeten veel meer dan dat we dat normaal doen onze waarden uitspreken: als de PvdA de macht zou hebben, hoe zou de wereld er dan uit zien? Laat de beleidsdetails maar even achterwege. En het verstandigemensensyndroom moet zo snel mogelijk de deur uit.