Nu Engeland ervoor gekozen heeft uit de EU te gaan, wil Schotland een tweede kans zich af te scheiden van het Verenigd Koninkrijk, om vervolgens als zelfstandig land toe te kunnen treden tot de Europese Unie. Dat zou een double scotch exit worden: met de tweede uittrede wordt de eerst teniet gedaan. Oftewel: min maal min is plus.

Het opmerkelijke hiervan is dat aan beide afscheidingsbewegingen dezelfde sentimenten ten grondslag liggen: ‘these are people we don’t know’. Daarbij moet je bedenken dat Edinburgh verder van Londen ligt dan Brussel, en ook geen HSL verbinding heeft. De trein van Londen naar Brussel doet er ruim twee uur over, die van Londen naar Edinburgh tweemaal zo veel. Het is dus goed te doen om vanuit Londen op één dag heen en weer naar Brussel te reizen, naar Edinburgh heeft veel minder zin. Zo bezien is het Schotse separatisme begrijpelijker dan de Engelse Brexit.

Maar het gaat natuurlijk niet alleen om de reisafstand, er is ook zoiets als een mentale afstand. Vanuit de Randstad vinden we het interessanter hoe de thuiszorg geregeld is in Maastricht dan in Antwerpen. Dat komt omdat Maastricht in hetzelfde land ligt, en daardoor te maken heeft met dezelfde decentralisatie-operatie. Maar je hoeft niet in een land te wonen om er betrokken bij te zijn. Wie niet zo lang geleden geïmmigreerd is, blijft vaak geïnteresseerd in zijn land van herkomst. Veel joden voelen zich betrokken bij Israël zelfs als ze daar nooit geweest zijn. Tijdens de koude oorlog bleef men zich aan beide kanten van de muur Duitser voelen; pas na de hereniging ontdekte men hoe verschillend men geworden was.

Er zijn ook gevallen waar het gevoel van betrokkenheid op elkaar juist minder ver gaat dan de staatsgrens. Daarbij kan het geloof een rol spelen, zoals bij de Belgische afscheiding in 1830, of de taal, zoals bij het Vlaamse separatisme. Maar dat hoeft allemaal niet: kijk naar Zwitserland. Een gezamenlijke geschiedenis kan een band geven, maar ook folklore en eetgewoonten. De Schotten scoren behoorlijk hoog op dit alles. Bij de Friezen is ondanks de eigen taal daarentegen weinig meer van separatisme te merken.

In de onlangs herdrukte rede Qu’est-ce qu’une nation? [Wat is een natie?] die de Franse historicus Ernest Renan in 1877 hield in de Leidse Stadsgehoorzaal, stelde hij dat het uiteindelijk het gevoel van de mensen is dat bepaalt wie een natie vormen: ‘het is een geestelijke familie en niet een groep die bepaald wordt door geografische eigenschappen.’

In het huidige tijdsbestek zien we veel gevallen waarin het gebied waarop het nationaal gevoel betrekking heeft afneemt. Staten vallen uiteen, zoals Tsjechoslowakije, Joegoslavië en de Sovjet-Unie, en in andere landen ontstaan separatistische bewegingen. In Schotland, Catalonië, Vlaanderen, de Dombas en ook Corsica zie je een sterk verlangen naar afscheiding. Men wil geregeerd worden door mensen die men kent, althans bij wie men dat gevoel heeft.

Dat druist in tegen de economische behoefte aan grotere bestuurlijke eenheden die ten grondslag ligt aan de Europese integratie. Je kunt dat separatisme daarom afdoen als dom populisme, maar zolang democratie als een belangrijke Europese waarde wordt beschouwd kun je het geen legitimiteit ontzeggen. En je kunt al evenmin landen het recht ontzeggen uit de EU te treden, een recht dat het Verdrag van Lissabon nadrukkelijk aan de lidstaten toekent.

En zo zie je zowel in Engeland als in Schotland een beweging zich af te scheiden. In Engeland van de EU, in Schotland van het VK. In beide gevallen gaat het erom dat de schaal van het gebied waarop men zich betrokken voelt kleiner is dan die van het bestuurlijke verband. Maar door het schaalverschil denken de Schotten de EU juist nodig te hebben.

Het is echter de vraag of Schotland wel zo welkom zal zijn bij een eigen aanvraag van een lidmaatschap van de EU. Ministers van Buitenlandse Zaken houden niet van afscheidingen: het kost veel werk en je weet nooit hoe besmettelijk het is. Dat geldt vooral voor landen waar ook een separatistische beweging actief is. Spanje zou wel eens een veto kunnen uitspreken. De Schotten zullen zich dan afvragen wat dat ‘European Union’ op het omslag van hun paspoort eigenlijk betekent, maar het vriendelijke antwoord zal zijn: niets.

De vraag is ook of het zelfstandige Schotland zonder beperkingen lid wil worden van de NAVO. Dat is binnen de SNP zeer omstreden. Maar de ministers van Buitenlandse Zaken zullen niet graag zien dat de NAVO door een Schotse afscheiding verzwakt wordt, al denkt de Brusselse community daar misschien anders over omdat dat meer kansen geeft op een Europees leger. Maar daar zullen onze doedelzakblazers dan ook aan deel moeten nemen.

Er is echter een route waarlangs Schotland een Europees veto kan ontlopen. Dat vraagt medewerking van Engeland. Wanneer het juridisch mogelijk is dat Schotland het Verenigd Koninkrijk verlaat, is dat ook mogelijk voor Engeland en Wales. Daarmee verlaten deze twee landen dan ook de Europese Unie, is dat ook geregeld. Wanneer dan ook nog Ulster toetreedt tot de Republiek Ierland, valt het Verenigd Koninkrijk daarna samen met Schotland.

Schotland is dan automatisch lid van de EU zonder dat er eerst twee afsplitsingen hebben plaats gevonden. Elizabeth II is dan op haar oude dag in plaats van koningin van het Verenigd Koningrijk koningin van twee onverenigd koninkrijken, maar dat is wat de Schotten – tot mijn verbazing – ook willen.

Het lijkt me een optie waar goed over moet worden nagedacht. Maar ik vrees dat Engelsen en Schotten mijn alternatief voor de double scotch als double dutch van de hand zullen wijzen.