Samsom krijgt de gevolgen van zijn eigen politiek handelen te verteren. Doordat hij telkens naar rechts gebogen heeft is een draai naar links nu niet meer geloofwaardig.

Nu het slecht blijft gaan met de PvdA wordt de roep om het vertrek van Samsom steeds luider. In het programma Buitenhof roept partijprominent Jouke de Vries op tot het vertrek van Samsom als het niet lukt om de Provinciale Statenverkiezingen te winnen, iets wat zeer onwaarschijnlijk is. De eis binnen de partij is dat Samsom een Bolkestein-achtige rol moet gaan spelen: zoals de liberale voorman in de jaren ’90 de rechtse buitenboordmotor van Paars was, zo moet Samsom dit aan de linkerkant van de coalitie worden. Dat is volstrekt onrealistisch, en Samsom heeft het daar grotendeels zelf naar gemaakt.

Daarvoor zijn twee redenen te noemen. Allereerst een personele: Samsom is het gezicht geweest van de uitruil met de VVD. Vanaf het begin was het duidelijk dat dit kabinet zijn kabinet was: hij verdedigde onpopulaire maatregelen zelf. Hij was zelf degene die aankondigde dat de motie van het partijcongres tegen de strafbaarstelling van illegaliteit niet uitgevoerd kon worden – en hij ontving daar zelf het boegeroep voor.

Maar er is ook een diepere reden: de partijtop heeft sinds het toetreden van de partij tot het kabinet Rutte-II de meningsvorming op links systematisch genegeerd en gedelegitimiseerd. Eens in de paar jaar schrijven de denkers binnen de partij een mooi rapport over hoe het allemaal linkser moet, maar daar wordt niets mee gedaan. Het lijkt wel alsof de partij in twee werelden leeft: enerzijds de wereld van het wetenschappelijk bureau, anderzijds de wereld van de praktische politiek. Omdat de partijtop het belang van zulke rapporten minimaliseert, is er binnen de partij ook geen geloofwaardig links alternatief beschikbaar op het moment dat dat politiek handig is.

Zo werkt de langzame rupsbeweging van de PvdA naar rechts: eerst wordt een tijdje lang alle kritiek ter linkerzijde stil gehouden, omwille van het compromis. Vervolgens is het uit electoraal oogpunt fijn om weer even naar links te kijken, en dan blijkt daar een leegte te zijn. Een nederlaag volgt, een nieuwe partijleider wordt aangesteld, en het proces begint opnieuw. Alleen: nu is de startpositie veranderd. Omwille van de geloofwaardigheid is het compromis immers als eigen beleid omarmd en daarmee is de uitgangspositie van de partij een stap rechtser geworden. Het proces herhaalt zich vervolgens vanuit dit nieuwe startpunt.

Een mooi voorbeeld van de manier waarop het buitenspel zetten van die linksere denkbeelden gebeurt is in de speech die Samsom hield voor de den Uyl-bijeenkomst in 2012. Toen speelde binnen de PvdA het rapport Van Waarde, het resultaat van een jarenlange studie naar de vraag welke waarden binnen de PvdA centraal zouden moeten staan. Een van de belangrijkste vernieuwingen van dat rapport was dat de economische crisis benoemd werd als iets dat door mensen gemaakt was. De crisis was een gevolg van politieke keuzes (deregulering, bijvoorbeeld), zo stelde het rapport.

Samsom moest niets van dat alles weten. In zijn begeleidende speech bij de den Uyl-lezing van dat jaar sprak hij van een platte kar met een maatschappij erop, die door een bocht moet. Het is de taak van de PvdA, zo stelde hij, om ervoor te zorgen dat bij het door de bocht gaan van die kar er niemand af zou vallen. De reden waarom die kar door de bocht moet komt amper aan bod. Samsom gebruikt de metafoor van een wild en overdadig feest, waar iedereen aan mee gedaan heeft. Zo ontsnapt hij aan de schuldvraag: als iedereen meegedaan heeft, kan niemand iemand anders de schuld geven.

Op die manier wordt de hele mobiliserende werking van de crisis in een keer teniet gedaan. Linkse woede zou zich immers moeten richten op het feit dat die crisis door bepaalde mensen gemaakt is, en dat er sindsdien bitter weinig veranderd is, en dat het zo weer mis kan gaan. Als linkse woede Samsom even niet uitkomt worden die feiten ingeruild voor de metafoor van een kar die onvermijdelijk door de bocht moet. De essentie van het eerlijke verhaal is depolitiserend voor het grote publiek en demobiliserend voor het partijkader. Als de crisis inderdaad niemands schuld is, dan zit er inderdaad niets anders op dan de praktische organisatie van de overheid aan te passen aan de nieuwe omstandigheden. De essentiële machtsvragen worden niet betwist. Zo mag de partij kleuren binnen de lijntjes die de VVD getrokken heeft.

Is dit nou allemaal politieke onhandigheid? Nee, natuurlijk niet. Het is niet uit onkunde dat Samsom zelf zijn compromissen verdedigt: hij gelooft daar echt in. De lijn van de partijtop is min of meer dat de PvdA bezig is de verzorgingsstaat klaar te maken voor de komende jaren. De hoop is dat de PvdA op lange termijn de electorale vruchten van zo’n ‘winterklare’ verzorgingsstaat zal plukken.

Dat gaat echter volledig voorbij aan de diepere dimensies van politiek. De strategie van Samsom is tot mislukken gedoemd omdat hij het meningsvormende aspect van politiek vergeet: mensen baseren hun meningen (deels) op de meningen die via het politiek debat aangeboden worden. Doordat het nodig is om telkens weer te wijzen op het belang van het compromis, komt de PvdA nooit toe aan het verdedigen van zijn eigen waarden. Wanneer is de laatste keer dat u een PvdA-politicus op principiële gronden de verzorgingsstaat hebt horen verdedigen? Op die manier legt iedere consessie aan de VVD de basis voor de volgende. Zo eindigen we met een land waarin er misschien nog wel een verzorgingsstaat is, maar waar niemand daar meer in gelooft. En dan is definitief afschaffen een kleine moeite.

Kortom: Samsom moet op zijn eigen blaren zitten, maar het probleem zit veel dieper. De partij zit in een destructieve spiraal van rechts beleid gevolgd door ongeloofwaardigheid gevolgd door beloftes gevolgd door rechts beleid. Pas als de manier van politiek bedrijven ingrijpend gewijzigd wordt, kan er aan deze spiraal ontkomen worden, en of we dat nou met of zonder Samsom doen maakt niet zoveel uit.