Stellige voorspellingen hebben de neiging om vooral de voorspeller in zijn hemd te zetten. “We zullen jullie begrafenis bijwonen!” riep Chrustjev in 1956. Immers, Marx had ‘wetenschappelijk bewezen’ dat het onvermijdelijk was dat de kapitalistische landen vanzelf ten onder zouden gaan. 40 jaar later bewees de val van de Muur dat wat Chrustjev voor onvermijdelijk gehouden had, helemaal niet zo onvermijdelijk was.

Frits Bolkestijn maakt zich in zijn artikel ‘Moraliserend links houdt erg van zielig’ aan precies dezelfde fout schuldig als hij beweert dat het kapitalisme onvermijdelijk is. Deze fout is tekenend voor het feit dat het neoliberalisme, net zoals het communisme of iedere andere ideologie, zijn onvermijdelijkheid moet poneren om voor zijn aanhangers zo overtuigend mogelijk te zijn.

In zijn boek De utopie van het kapitalisme beschrijft Hans Achterhuis hoe vlak na de oorlog in Amerika een weloverwogen project begonnen is om het kapitalisme als utopische ideologie te presenteren. “Wat ontbreekt is een liberale utopie […] die niet al te zeer gericht is op de praktijk en zich niet beperkt tot wat vandaag de dag politiek haalbaar geacht wordt”, schreef kapitalisme-profeet Hayek in 1967. En verder: “We moeten in staat zijn een nieuw liberaal programma te formuleren, dat een beroep doet op de verbeelding”. Tegelijkertijd kreeg met Ayn Rand de culturele kant van het kapitalisme gestalte. Immers: geen ideologie zonder agitprop.

Het kapitalisme bevat alle elementen van een utopie, en we zien deze ook bij dhr Bolkestijn terug.  Een belangrijk voorbeeld hiervan is de neiging om rampen en mislukkingen die ontstaan door de ideologie voor lief te nemen, en het lijden van anderen te negeren bij het doordrukken van het eigen gelijk. Net zoals hongersnoden in de Sovietunie uitgelegd werden door te zeggen dat het ‘werkelijk bestaand socialisme’ nog niet bereikt was, is volgens dhr Bolkestijn de crisis niet veroorzaakt door graaiende bankiers, maar door overheden die die bankiers lieten graaien. Het gemak waarmee Bolkestijn over de morele implicaties heen stapt is stuitend.

De neiging om de eigen weg als enige weg te zien is een favoriete truc van rechts. “There is no alternative” was de slogan van Margraret Thatcher. De volgens haar onvermijdelijke bezuinigingen waren zo ingrijpend dat mijn generatiegenoten het hebben meegemaakt dat er in een westers, beschaafd land niet genoeg geld voor basisscholen was om ieder kind van schoolboeken te voorzien. Tegelijkertijd was er wel geld voor een zinloze oorlog aan het andere eind van de wereld om een paar eilanden.

Dat er geen alternatieven voor het neoliberalisme zijn, is pertinent onwaar. De stakende schoonmakers zijn een voorbeeld, want ze staken niet alleen voor een (welverdiende) loonsverhoging, maar ook voor iets dat totaal niet in het neoliberalisme past: respect voor goed uitgevoerde, maar economisch niet heel winstgevende arbeid. Dat het neoliberalisme dit respect niet kan opbrengen is logisch: een schoonmaker kun je immers niet virtueel in stukjes knippen om hem vervolgens via schimmige constructies aan onwetende spaarders en pensioenen te verkopen.

Het zijn altijd de dingen, die niet binnen iemands ideologie passen die tot de omverwerping van die ideologie leiden. Ik hoop dat aan de neoliberale ideologie van dhr Bolkestijn – die van meer macht voor de mensen die macht hebben – zo snel mogelijk een eind komt.

Geplaatst in de Volkskrant, 14 April 2012