3 mei 1469 – Niccolò Machiavelli geboren

Met een studie geschiedenis kun je alle kanten op en één van de meest fascinerende onderdelen, wat mij betreft, is de studie naar het collectieve en het culturele geheugen. Die twee zijn broertje en zusje, maar niet helemaal. Het culturele geheugen zijn gebeurtenissen die gezamenlijk en individueel herinnerd worden en bijdragen aan identiteitsvorming. Dit is bijvoorbeeld de dodenherdenking op 4 mei, maar ook zeggen dat wij een judeo-christelijke cultuur hebben (je kan net zo goed zeggen dat wij een westerse, immigratie- of seculiere cultuur hebben). Het collectieve geheugen zijn gemeenschappelijke herinneringen die bewust of onbewust levend gehouden worden. Dit is ook ons kader waar we nieuwe informatie in plaatsen. Daarom is geschiedenisonderwijs tegenwoordig opgedeeld in tien tijdvakken en hebben we het niet meer over de vroege en hoge of centrale middeleeuwen maar over de tijd van monniken en ridders (500-1000) en de tijd van steden en staten (1000-1500). Je hebt een beeld, je kunt het plaatsen en de gedachte erachter is dat je dan makkelijker verbanden legt. Maar nog veel interessanter is als gebeurtenissen, denkbeelden of werken herinnerd worden op een manier die niets meer met de oorsprong te maken heeft, of als 2 of meer groepen een totaal tegenovergestelde interpretatie hebben van dezelfde gebeurtenis. Zo zien wij Machiavelli als de man die zei ‘Het doel heiligt de middelen’ en ‘het is beter om gehaat te worden dan om geliefd te zijn’. Maar, je raadt het al, de werkelijkheid is iets genuanceerder. 

Machiavelli kwam uit Florence en leefde in een zeer turbulente periode in de Italiaanse geschiedenis. Het land was verdeeld in stadstaten en de Paus vond dat hij daarnaast het goddelijk recht aan zijn kant had. De andere heersers vonden dat hij dat vooral niet op hun grondgebied moest uitoefenen, maar waren uiteraard in naam devoot katholiek. De familie De’Medici heerste over in Florence, maar de Franse koning Charles VIII viel het gebied binnen in 1494. Hij was op weg naar Napels, maar wilde troepen stationeren in Toscane – goedschiks of kwaadschiks. Piero de’Medici was niet ‘s werelds beste onderhandelaar en ging akkoord met alle eisen van Charles in de hoop dat hij daarmee in ieder geval Florence zou sparen. De bevolking was woedend over zo’n laffe leider en de De’Medici’s moesten halsoverkop vluchten.

De monnik Girolamo Savonarola was op dat moment zeer populair in de stad. Hij preekte al langer hel en verdoemenis en zei dat de stad gestraft zou worden voor de corruptie van leiders en kerk, de manier waarop de armen uitgebuit werden en het goddeloze leven van de burgerij. Toen Charles aan de poort stond werd dit gezien als het begin van de zuivering en in het machtsvacuüm na het vertrek van de De’Medici kwam er een puriteinse republiek. Veel alleenstaande vrouwen, jong en oud, gingen het klooster in, ‘goddeloze’ boeken en kunstwerken werden verbrand en er kwam een einde aan de feesten. Maar Savonarola kwam in conflict met paus Alexander VI. De paus was al snel tot de conclusie gekomen dat de veldtochten van Charles zijn belangen in gevaar brachten en riep op tot een heilige oorlog. Savonarolo weigerde hier gehoor aan te geven, omdat hij te druk was om Florence om te vormen tot het ‘Nieuwe Jeruzalem’ en ‘Het hart van het christendom’.  Dit viel niet goed bij dat andere hart van het christendom en Savonarola werd geëxcommuniceerd. De Florentijnen waren hem inmiddels ook zat en hij werd gearresteerd, gemarteld en uiteindelijk terechtgesteld in 1498.

Maar na Savonarola kwamen de De’Medici’s niet zomaar weer de poort binnengewandeld. Savonarola wilde van Florence een theocratie maken, waarbij het woord van God bepalend was. De bevolking koos nu voor de oude gang van zaken, maar zonder een De’Medici aan het hoofd, waardoor de facto een soort democratie ontstond. Het dagelijks bestuur stond onder leiding van de Signoria, de regering. de Signoria bestond uit 8 priori (ministers) die steeds werden gekozen voor een termijn van 6 maanden. De priori kozen een gonfaloniere della giustizia (letterlijk vaandeldrager van de rechtvaardigheid, feitelijk een president). Piero Soderini, een zeer hooggeacht staatsman die boven de partijen stond werd in 1502 gekozen tot gonfaloniere voor het leven. Eén van de grootste medestanders van Soderini was Niccolò Machiavelli. Macchiavelli werd verantwoordelijk voor de milities in Florence. Van oudsher waren dit huurlingen, maar Machiavelli vertrouwde hen niet. Want zij vochten voor het geld en niet uit overtuiging. Hij besloot om een staand leger op te richten dat bestond uit burgers van Florence en omgeving. Omdat zij vochten voor hun vrijheid, hun veiligheid en buit en soldij bleef in de regio en kwam daardoor altijd de stad ten goede. Het leger was zeer succesvol en wist in 1509 zelfs de stad Pisa te veroveren. Dat ze in 1512 verslagen werden kwam niet door Machiavelli, maar door aarzelend beleid van Soderini.

Soderini had het moeilijk: de Signoria kon niet zomaar beslissingen nemen, die moesten goedgekeurd worden door het Consiglio degli Ottanta (de raad van 80, het parlement) en indirect door het Consiglio Maggiore (de Grote Raad, een volksvergadering van 3.000 verkiesbare Florentijnen die iedere 6 maanden het Consiglio degli Ottanta kozen). Soderini wilde de financiën van de stad op orde brengen (die zagen er niet rooskleurig uit), maar het Consiglio wees alle belastingverhogingen van de hand. Niemand twijfelde aan de integriteit van Soderini en iedereen respecteerde zijn inspanningen om compromissen te zoeken, maar Soderini kwam vaak heel onzeker over en hij maakte meerdere fouten, waarvan één heel grote. Soderini zag Frankrijk als bondgenoot en ging ermee akkoord om in 1511 op het grondgebied van Florence een concilie bijeen te roepen om paus Julius II af te zetten. De De’Medici’s hadden zéér nauwe banden met het Vaticaan en toen de paus de Fransen Italië uitjoeg liet hij ook meteen Florence schoonvegen. In 1512 kwam de Florentijnse Republiek ten val, Soderini werd verbannen en ook Machiavelli werd gearresteerd. Kardinaal Giovanni de’Medici werd de nieuwe heerser van Florence. 5 Maanden later overleed paus Julius II en werd Giovanni de’Medici paus Leo X. Giovanni bleef in naam heerser van Florence, maar zijn broer Giuliano leidde de stad in zijn plaats.

Machiavelli werd in 1512 gearresteerd en gemarteld. Hij werd verdacht van hoogverraad tegen het bestuur van de De’Medici’s, maar bleef ontkennen. Uiteindelijk werd hij vrijgelaten en verbannen. Tijdens zijn ballingschap dacht hij veel na over effectief bestuur, wat werkt en wat niet. Hij had tenslotte in 20 jaar behoorlijk wat types leiders voorbij zien komen. En hij schreef hier boeken over. Wat hem betreft was democratie altijd de te prefereren staatsvorm, omdat burgers zelf prima over hun lot konden beslissen, maar daarnaast schreef hij over wat hij zag gebeuren. Zo zag hij religie niet als iets goddelijks, maar als een uitvinding van de mensen zelf. En mensen hadden volgens hem blijkbaar religie nodig omdat het een effectieve manier is om de maatschappij in te richten. Machiavelli stelde dat een heerser zelf maar beter niet religieus kon zijn (voor je het weet ben je als staat een heilige oorlog begonnen waarbij de kosten altijd veel hoger zijn dan de baten, in tegenstelling tot een oorlog om je grondgebied te verdedigen of uit te breiden), maar een heerser kan maar beter zorgen dat zijn bevolking wel religieus is. Vrees voor God kan dan vervangen worden voor vrees voor zijn plaatsvervanger: de heerser.

Machiavelli heeft ook niet gezegd dat het beter is om gehaat te worden dan om geliefd te zijn. Zijn ideale leider werd gerespecteerd èn gevreesd. Een leider die alleen geliefd is, maar niet gevreesd wordt, krijgt niets voor elkaar en zal uiteindelijk gehaat worden (denk aan Piero de’Medici die uit alle macht een oorlog wilde voorkomen, omdat hij er niet van overtuigd was dat zijn leger kon winnen en met pek en veren de poort uitgeschopt werd en aan Soderini die wel gerespecteerd werd, maar keer op keer tegen werd gewerkt door het Consiglio). De bevolking zal ook in opstand komen tegen een leider die alleen gehaat wordt, het is de kunst om de middenweg te vinden. Veel werk van Machiavelli is bewaard gebleven, ook persoonlijke brieven. Veel academici zijn er inmiddels van overtuigd dat Machiavelli in zijn bekendste werk Il Principe (de prins) vooral beschreef wat hij zag, niet waar hij in geloofde (dat hij Republikein was staat echt wel boven kijf) en dat veel van zijn werk was geschreven als politieke satire. Machiavelli deed wat Jon Stewart vandaag de dag doet als hij de Republikeinen, Fox News of andere conservatieve bolwerken op de korrel neemt: hij liet heel pijnlijk duidelijk de realiteit en de hypocrisie zien. Maar hij deed dat zo goed dat mensen het tot de dag van vandaag als een soort handleiding beschouwen. Het is een dubieus compliment, maar laat zien hoe treffend zijn analyse was.

Be the first to comment on "3 mei 1469 – Niccolò Machiavelli geboren"

Leave a comment

Your email address will not be published.


*